Ἡ ψυχή, κατά τόν ἅγιο Ἰουστῖνο Πόποβιτς, μετά τήν ἔξοδό της ἀπό τό σῶμα, δέν ἀποβάλλει τά πάθη καί τίς ἀρετές πού ἔχει. Δέν μεταβάλλεται καθόλου καί ἀρχίζει σιγά-σιγά νά πορεύεται πρός τόν Δικαιοκρίτη Κύριο γιά νά κριθεῖ γιά τίς πράξεις της.
Μέχρι ὅμως νά φτάσει στήν «Τελική κρίση», πού θά πραγματοποιηθεῖ κατά τή Δευτέρα Παρουσία, προηγεῖται ἡ «Μερική κρίση», ἡ ὁποία οὐσιαστικά γίνεται τήν τεσσαρακοστή ἡμέρα μετά τήν ἐκδημία καί ἀπό τήν ὁποία ἐξαρτᾶται ἡ προσωρινή μεταθανάτια κατάσταση.
Ὁ ἅγιος Ἰουστῖνος Πόποβιτς γράφει στή Δογματική του: «Οἱ ψυχές τῶν τεθνεώτων εἰσέρχονται στή μετά θάνατον ζωή μέ ὁλόκληρο τό περιεχόμενό τους, “τά δέ ἔργα αὐτῶν ἀκολουθεῖ μετ’ αὐτῶν”. Εἰσέρχονται μέ ὅλους τούς λογισμούς καί τά συναισθήματα, μέ ὅλες τίς ἀρετές καί τά πάθη, μέ ὅλα τά προτερήματα καί τά ἐλαττώματα, μέ ὁλόκληρο τόν ἠθικό τους κόσμο. Καί ὅπως αὐτές εἶναι, ὅπως ἀκριβῶς ἐξῆλθαν τοῦ σώματος καί τῆς ἐπίγειας ζωῆς, κρίνονται στή μερική κρίση καί καθορίζεται ἡ προσωρινή τους κατάσταση στή μεταθανάτιο ζωή, ἡ κατάσταση ἀπό τή μερική μέχρι τή Φοβερά Κρίση» (Ἁγίου Ἰουστίνου Πόποβιτς, Δογματική, μετάφραση Ἄρης Ἠλ. Γεωργόπουλος, Ἱερά Μονή Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος 2019, σελ. 921).
Γιά τήν πορεία τῆς ψυχῆς μετά θάνατον γίνεται ἀναφορά σέ ἕνα πολύ σπουδαῖο ὅραμα τοῦ ὁσίου Μακαρίου Ἀλεξανδρείας. Ὅλα αὐτά πού περιγράφονται μέσω τοῦ ὁράματος, δέν ἀποτελοῦν ἀπαράβατο κανόνα γιά ὅλους, οὔτε κάποια μορφή δόγματος. Ἐκφράζουν ἁπλῶς τίς συνηθέστερες μεταθανάτιες καταστάσεις, πού βιώνει ἡ ψυχή τίς πρῶτες ἡμέρες μετά τήν κοίμηση.
Σύμφωνα μέ αὐτό τό ὅραμα, ἀλλά καί ἄλλες ὀπτασίες Γερόντων, τίς πρῶτες δύο ἡμέρες μετά τήν τελευτή ἡ ψυχή ἔχει μία σχετική ἐλευθερία νά ἐπισκεφθεῖ ὅποιον τόπο θέλει ἐπάνω στή γῆ, μέ τή συνοδεία τοῦ φύλακα Ἀγγέλου της. Δέν φεύγει ἀπό τή γῆ καί ἐπισκεπτόμενη τόπους, στούς ὁποίους ἔζησε, ἐνθυμεῖται ὅλα ὅσα ἔπραξε στή γῆ (ἀγαθοεργίες καί ἁμαρτίες). Ἐπισκέπτεται τούς τόπους, στούς ὁποίους ἔζησε καί ἀγάπησε, ἀλλά μεταβαίνει καί ὅπου ἀλλοῦ θελήσει. Κινεῖται τάχιστα ἀπό τόπο σέ τόπο, ἐπιστρέφοντας συχνά καί στό σημεῖο ὅπου κείτεται νεκρό τό σῶμα της, παρακολουθώντας τά τεκταινόμενα ἐκεῖ, καί εἶναι παροῦσα σέ ὅλες τίς διαδικασίες τῆς κηδείας.
Οἱ ψυχές τῶν δικαίων αὐτές τίς δύο ἡμέρες, ἐπειδή περιφέρονται στά μέρη ὅπου ἔπραξαν ἔργα ἀγαθά, χαίρονται πολύ. Ἀντίθετα, τίς ψυχές τῶν ἁμαρτωλῶν, μέ τήν ἐπίσκεψη στά μέρη πού διέπραξαν ἁμαρτίες, ἀρχίζει νά τίς καταλαμβάνει ἀγωνία γιά τήν ἐπερχόμενη κρίση.
Τήν τρίτη ἡμέρα ἀρχίζει ἡ ψυχή νά εἰσέρχεται σέ ἄλλες καταστάσεις. Ξεκινάει μία ἀνοδική πορεία πρός τόν οὐρανό. Ἐκεῖ ἀρχίζουν οἱ δυσκολίες γιά τήν ψυχή, διότι θά πρέπει νά ἀνέλθει στόν οὐρανό περνώντας ἀπό τά τελώνια. Ὅπως ὑπάρχουν δαιμόνια πού βρίσκονται στή γῆ καί πειράζουν τούς ἀνθρώπους, ἔτσι ὑπάρχουν καί λεγεῶνες πονηρῶν πνευμάτων, τά λεγόμενα τελώνια, τά ὁποῖα βρίσκονται ἀνάμεσα στή γῆ καί τόν οὐρανό καί ἀναμένουν τίς ψυχές πού ἀνέρχονται πρός τόν Θεό γιά νά τίς ἐκφοβίσουν καί σέ πολλές περιπτώσεις νά τίς παρασύρουν στήν κόλαση.
Ἡ ὄψη τους εἶναι φοβερή. Παρεμποδίζουν τήν ἄνοδο τῆς ψυχῆς στόν οὐρανό, τῆς ὑπενθυμίζουν τίς ἁμαρτίες πού διέπραξε, πολλές φορές μεγαλοποιώντας αὐτές ἤ λέγοντας καί ψέματα, ὥστε νά ἐκφοβίσουν ἀκόμα πιό πολύ τήν ψυχή. Τά τελώνια φέρονται σάν ἐμπόδια στήν ἀνοδική πορεία τῆς ψυχῆς. Κάθε τελώνιο κατηγορεῖ μέ σφοδρότητα τήν ψυχή γιά κάποια μορφή ἁμαρτίας καί ἀναλαμβάνει τό ἕνα μετά τό ἄλλο νά ἐπιτεθεῖ στήν ψυχή, ἀναφέροντας τό καθένα κάποιο διαφορετικό εἶδος ἁμαρτίας. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος εἶναι πολύ ἁμαρτωλός, καταφέρνουν τά τελώνια νά ἀνακόψουν τήν ἀνοδική πορεία τῆς ψυχῆς καί νά τήν ὁδηγήσουν κατευθεῖαν στήν κόλαση.
Τό πόσο δύσκολη εἶναι ἡ πορεία ἀνάμεσα στά δαιμόνια φαίνεται καί ἀπό τή γνωστή εὐχή τοῦ Ἀποδείπνου πρός τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο (Ἄσπιλε, ἀμόλυντε…), πού ἀναφέρει χαρακτηριστικά: «…Καί ἐν τῷ καιρῷ τῆς ἐξόδου μου, τήν ἀθλίαν μου ψυχήν περιέπουσα, καί τάς σκοτεινάς ὄψεις τῶν πονηρῶν δαιμόνων πόρρω αὐτῆς ἀπελαύνουσα…». Περνώντας ἡ ψυχή αὐτή τή μεγάλη δοκιμασία, ἀνέρχεται στόν θρόνο τοῦ Θεοῦ καί ἐκεῖ κάνει τήν πρώτη προσκύνηση στόν Θεό.
Μετά τήν πρώτη προσκύνηση, παίρνει ὁ φύλακας Ἄγγελος τήν ψυχή καί τήν ὁδηγεῖ στόν Παράδεισο, δείχνοντάς την ὅλη τή μακαριότητα τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ἡ περιήγηση αὐτή διαρκεῖ ἀπό τήν τρίτη μέχρι τήν ἐνάτη ἡμέρα. Τήν ἐνάτη ἡμέρα ὁ Ἄγγελος ὁδηγεῖ τήν ψυχή στόν θρόνο τοῦ Θεοῦ γιά τή δεύτερη προσκύνηση.
Μετά τή δεύτερη προσκύνηση, ὁ Ἄγγελος μεταφέρει τήν ψυχή στήν κόλαση, γιά νά λάβει γνώση τῶν βασάνων πού ὑφίστανται οἱ ἁμαρτωλοί. Πρέπει ἡ ψυχή νά γνωρίζει τά πάντα, προτοῦ λάβει τή θέση της. Ἡ περιήγηση αὐτή διαρκεῖ ἕως τήν τριακοστή ἐνάτη ἡμέρα. Μέχρι τήν ἡμέρα ἐκείνη ἡ ψυχή δέν γνωρίζει ποιά θά εἶναι ἡ θέση της.
Τήν τεσσαρακοστή ἡμέρα ὁδηγεῖται γιά τήν τρίτη καί τελευταία προσκύνηση στόν θρόνο τοῦ Θεοῦ. Ἐκεῖ, ἀφοῦ ὑποκλιθεῖ βαθιά στόν Θεό, ἔχοντας γνώση τοῦ τί γίνεται στόν Παράδεισο καί τί στήν κόλαση, θά λάβει ἀπό τόν Θεό τή «Μερική κρίση» καί θά κατευθυνθεῖ πρός τήν προσωρινή κατοικία της, προγευόμενη εἴτε τῆς μακαριότητας τοῦ Παραδείσου εἴτε τῶν βασάνων τῆς κολάσεως. Ἐκεῖ θά παραμείνει μέχρι τήν «Τελική κρίση», ἡ ὁποία θά γίνει μετά τήν ἀνάσταση τῶν νεκρῶν κατά τή Δευτέρα Παρουσία. Γιά τήν κατάσταση τῶν ψυχῶν μέχρι τή Δευτέρα Παρουσία ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος ἀναφέρει: «Τῶν ἁμαρτωλῶν οἱ ψυχές βρίσκονται στόν Ἅδη, τῶν δέ δικαίων κοντά στόν Θεό· καί μετά τή Δευτέρα Παρουσία τοῦ Κυρίου θά βρίσκονται στόν Παράδεισο».
